وضعیت هراس آور «فرونشست» کرمان

بحران فرونشست زمین در حال بلعیدن کشور است، بحرانی که هر لحظه بیشتر خود را به رخ می‌کشد و از کشاورزی و صنعت تا حتی زیست شهروندان ایرانی را تهدید می‌کند. کما اینکه به نظر می‌رسد فرونشست زمین در ایران اکنون به شرایط بحرانی رسیده و کارشناسان این حوزه نیز بار‌ها در مورد خطرات این وضعیت برای آینده تامین آب (آشامیدنی و کشاورزی) و سرایت آن به مناطق مسکونی هشدار داده اند.
بخشی از این کارشناسان معتقد هستند که اکنون نیز می‌توان آثار فرونشست را در ایجاد ترک در ساختمان‌ها یا تاسیسات زیرساختی دید. کما اینکه از نظر اجتماعی نیز ادامه این شرایط می‌تواند به مهاجرت‌های گسترده به‌ویژه در مناطق مرکزی ایران دامن بزند.
فرونشست زمین یک پدیده زمین‌شناسی زیست محیطی است که باعث آسیب‌رسانی به نقاط جمعیتی و سکونت گاه‌های انسانی و خسارت‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی می‌شود.
بحران فرونشست بیخ گوش کشاورزی کشور
مساله این است که اکنون چه فرونشست زمین را یک پدیده شوم بدانیم یا یک تهدید حتی برای امنیت ملی و فراتر از اقتصاد کشور، اما با ادامه روند کنونی برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی در یک افق بلندمدت نه آب کافی برای مصرف داریم و نه می‌توانیم محصول کشاورزی برای تولید و مصرف داشته باشیم و نه صنایع آب بر امکان ادامه فعالیت خواهند داشت.
اکنون دست‌کم ۳۰۰ دشت ایران از مجموع ۶۰۹ دشت دچار پدیده فرونشست زمین هستند و اگر مطالعات گسترده و دقیق نیز بر روی بقیه دشت‌ها صورت گیرد، به‌احتمال زیاد خطر فرونشست و فروچاله‌ها ۸۰ درصد دشت‌های ایران را تهدید می‌کند. حد معقول برداشت آب از منابع آب زیرزمینی ایران ۲۷ میلیارد مترمکعب در سال است، اما هم‌اکنون در ایران بالغ بر ۴۲ میلیارد مکعب آب از منابع زیرزمینی برداشت و به‌صورت بی‌رویه مصرف می‌شود.
نکته این جاست که حتی در همین روز‌های اخیر نیز مسئولان دولتی و کارشناسان در مورد بحران فرونشست زمین یا ایجاد فروچاله در استان‌های مختلف هشدار داده‌اند. به گزارش اقتصاد ۲۴، حتی شینا انصاری رئیس جدید سازمان محیط زیست نیز در جدیدترین گفتگوی خود پس از انتصاب به این سمت، فرونشست را یک «ابرچالش» توصیف کرده و گفته که حل آن به همکاری بین ارگان‌های مختلف نیاز دارد.
۱۲ استان کشور در خطر بیشتر فرونشست زمین
مساله فرونشست زمین در ایران از دهه ۵۰ آغاز شده، در دهه ۷۰ شکل گسترده به خود گرفته و اخیرا به مرز بحران رسیده است، به گونه‌ای که متوسط میزان نشست سالانه زمین در کشور، ۱۸ سانتی‌متر اعلام شده، اما در برخی از استان‌ها آمار‌ها بالاتر است.
در این میان گویا کرمان بحرانی‌ترین وضعیت را در این زمینه دارد که نرخ سالانه میانگین فرونشست زمین در این استان به بیش از ۳۰ سانتی‌متر می‌رسد.
بعد از کرمان، به ترتیب استان‌های البرز، مرکزی، قم، خراسان رضوی، همدان، گلستان، تهران و آذربایجان شرقی، قزوین، فارس، اصفهان، آذربایجان غربی و سمنان قرار دارند که سالانه بین کمتر از ۳۰ تا ۱۱ سانتی‌متر فرونشست زمین را تجربه می‌کنند. این ارقام البته متوسط شرایط است و در برخی مناطق بیشتر می‌شود؛ در حالی که به گزارش فرهیختگان: «طبق استاندارد جهانی، چهار میلی‌متر فرونشست در یک سال، به معنای بحران است.»
چندی پیش نیز محمد درویش، فعال محیط‌زیست، درباره وضعیت فرونشست در استان‌های ایران گفته بود: «علاوه بر کرمان، استان خراسان رضوی، در فاصله دشت مشهد به چناران جزو مناطقی است که بدترین وضعیت فرونشست زمین را دارد. بعد استان فارس، استان تهران و پس از آن استان‌های اصفهان، البرز، یزد و بخش‌هایی از استان همدان مناطقی هستند که در معرض این خطر قرار دارند.»
از سوی دیگر تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد در ایران به دلیل برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی، مناطق وسیعی بیش از ۱۰ سانتی‌متر در سال فرونشست دارند که ممکن است صد‌ها تا هزاران سال طول بکشد تا شرایط به حالت اولیه برگردد. پدیده فرونشست، بر زیرساخت‌هایی مانند فرودگاه‌ها، جاده‌ها و راه آهن تأثیر می‌گذارد.
در همین راستا باید توجه داشت که بعضی از سفره‎‌های آب زیرزمینی در ایران اکنون به طور کامل از بین رفته‌اند یا در معرض نابودی کامل قرار دارند و احتمال احیای آن‌ها بسیار دشوار و تقریبا ناممکن شده است. به گفته محققان، این استخراج ناپایدار آب‌های زیرزمینی، در آینده‌ای نه چندان دور، تقریباً ۹۰ درصد جمعیت کشور را با بحران آب مواجه می‌کند.
فرونشست زمین و برهم زدن نظم جمعیتی و اقتصاد کشاورزی کشور
کما اینکه اگر شرایط تغییر نکند علاوه بر اینکه خسارات به بخش کشاورزی هر روز بیشتر می‌شود، از لحاظ امنیت غذایی دستخوش بحران می‌شویم. خشکسالی و تغییرات اقلیمی فقط به محیط زیست آسیب نمی‌رساند، بلکه تبعات آن گسترده است و اگر بگوییم بخش اقتصادی به همان اندازه بخش زیست محیطی آسیب می‌بیند بیراه نیست.
بار تولید محصولات کشاورزی اکنون بر آب و خاک استوار است و به نظر می‌رسد ایران در حال از دست دادن هر دو بخش این دو بال اصلی برای توسعه کشاورزی است و این بدان معناست که در طولانی مدت خطر فرسایش خاک به طور کامل امنیت غذایی کشور و کشاورزی و اشتغال در این بخش را تهدید می‌کند.
امنیت غذایی هر کشوری به توسعه پایدار کشاورزی آن کشور وابسته است و شاید بسیاری از شهروندان ایرانی وقتی مدام درباره خطر تخریب محیط زیست، فرسایش خاک و فرونشست زمین می‌شنوند هنوز نمی‌دانند و باور ندارند چه بحران بزرگی در کمین آینده ایران است.
اگر نگاهی به نام استان‌هایی که اکنون در معرض خطر هستند بیاندازیم می‌بینیم چطور از تولید خرما تا گندم و نیشکر و حبوبات و صیفی جات ایران می‌تواند در خطر جدی باشد.
استان هایی، چون خراسان، یزد، البرز، کرمان و اصفهان اکنون چنان در بحران آب و فرونشست زمین هستند که نه تنها آثار تاریخی آنان در خطر و بحران است بلکه می‌تواند در طول زمان صنایع و همچنین تمام کشاورزی این استان‌ها در خطر قرار بگیرد.
برداشت بی رویه از آب‌های زیر زمینی و فرونشست زمین در ترکیب با بی توجهی مسئولان و شهروندان به محیط زیست و تغییرات ویران‌گر اقلیمی حالا بیش از همه برای نسل بعدی ایرانیان خطر آفرین شده است. خطرات اجتماعی، چون مهاجرت و برهم خوردن بافت و ترکیب جمعیتی در کشور تا بحران‌های زیست محیطی و بحران آب و خالی شدن مرز‌های شرقی از سکنه و بحران امنیتی و شاید بدترین بحران اقتصادی برای بخش کشاورزی و به خطر افتادن امنیت غذایی کشور، اکنون از جمله آسیب‌های فرونشست زمین در ایران است که از همیشه به کشور نزدیک‌تر شده است.